بر اساس داده‌های آماری، فناوری نانو بیشترین میزان نفوذ را در حوزه مواد شیمیایی با عرضه ۳۷۱ محصول داشته است. پس از آن، صنایع حمل‌ونقل با ۳۶۰ محصول، تجهیزات آزمایشگاهی، پزشکی و صنعتی با ۳۳۱ محصول و حوزه عمران و ساختمان با ۱۹۴ محصول نانویی در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
بررسی وضعیت بیش از ۱۷۰۰ محصول نانویی تولید داخل نشان می‌دهد که این فناوری در اغلب بخش‌های صنعتی کشور به کار گرفته شده است. در این میان، مواد شیمیایی با ۳۷۱ محصول و حمل‌ونقل با ۳۶۰ محصول، بیشترین سهم را از نظر تعداد محصولات نانویی به خود اختصاص داده‌اند.
نمودار مربوط به آمار محصولات و شرکت‌های فعال در حوزه فناوری نانو در ابتدای سال ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که صنایعی نظیر مواد شیمیایی، حمل‌ونقل و تجهیزات، بیشترین تنوع محصول را در مقایسه با سایر بخش‌ها دارند. در مقابل، حوزه‌هایی مانند آب و محیط‌زیست، نوشت‌افزار، ورزش و سرگرمی و کشاورزی، دامپروری و صنایع غذایی سهم کمتری از کل محصولات نانو را دارا هستند. این تفاوت‌ها نشان‌دهنده میزان سرمایه‌گذاری، نیازهای بازار و سطح آمادگی فناوری در هر یک از این صنایع است.
تولید ۳۷۱ نوع ماده شیمیایی نانویی
حوزه مواد شیمیایی با اختلاف قابل توجه نسبت به سایر بخش‌ها، بیشترین تعداد محصولات مبتنی بر فناوری نانو را شامل می‌شود. این رشد چشمگیر را می‌توان به کاربرد گسترده نانومواد در بهبود خواص شیمیایی، افزایش پایداری و ارتقای بازدهی این محصولات نسبت داد. مواد نانوساختار در این حوزه نقش حیاتی در تولید رنگ‌ها، پوشش‌ها، مواد ضدخوردگی، کاتالیست‌ها و سایر محصولات شیمیایی ایفا می‌کنند.
مزیت دیگر ایران در این حوزه، وفور منابع نفت و گاز است که کشور را به یکی از تولیدکنندگان اصلی مواد پایه شیمیایی در منطقه تبدیل کرده است. فناوری نانو امکان ارتقای خواص این مواد و تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر را فراهم می‌کند که برای اقتصاد متکی به نفت ایران، از جذابیت بالایی برخوردار است.
همچنین، بازار داخلی ایران همواره نیازمند مواد شیمیایی با کیفیت برتر و خواص ویژه (ضدخوردگی، خودتمیزشونده، آنتی‌باکتریال و غیره) بوده است. از سوی دیگر، کشورهای منطقه نیز از واردکنندگان مواد شیمیایی از ایران هستند، بنابراین توسعه محصولات نانویی در این حوزه فرصتی برای تقویت صادرات نیز ایجاد کرده است.
در مقایسه با حوزه‌هایی مانند سلامت یا الکترونیک، تجاری‌سازی محصولات نانویی شیمیایی فرآیند نسبتاً ساده‌تری دارد. استانداردسازی آسان‌تر، نیاز کمتر به آزمایش‌های بالینی یا تجهیزات گران‌قیمت و امکان تولید نیمه‌صنعتی در مقیاس کوچک، از جمله دلایل این امر به شمار می‌رود.
تولید ۳۶۰ محصول نانویی در صنعت حمل‌ونقل
حوزه حمل‌ونقل با ۳۶۰ محصول نانویی در جایگاه دوم قرار دارد. فناوری نانو در این صنعت به منظور کاهش وزن خودروها، افزایش مقاومت قطعات، بهبود مصرف سوخت و ارتقای ایمنی به کار گرفته می‌شود. استفاده از نانوکامپوزیت‌ها، پوشش‌های ضدسایش و روان‌سازهای پیشرفته از جمله کاربردهای رایج نانو در صنعت حمل‌ونقل است.
یکی از دغدغه‌های اصلی در صنعت حمل‌ونقل، افزایش طول عمر قطعات و کاهش هزینه‌های نگهداری است. فناوری نانو با ارائه پوشش‌های ضدسایش، ضدخوردگی و مقاوم در برابر حرارت، به طور مؤثری به این نیاز پاسخ داده است. تعدادی از شرکت‌های قطعه‌ساز در ایران نیز به این فناوری روی آورده‌اند تا کیفیت محصولات خود را ارتقا دهند.
در ناوگان حمل‌ونقل زمینی، هوایی و ریلی، کاهش وزن وسایل نقلیه نقش بسزایی در کاهش مصرف سوخت و آلودگی دارد. استفاده از نانوکامپوزیت‌ها و نانومواد سبک و در عین حال مستحکم، تولیدکنندگان ایرانی را قادر ساخته تا از این فناوری در ساخت قطعات بدنه، اتصالات و اجزای داخلی خودروها و سایر وسایل نقلیه بهره ببرند.
افزودن نانومواد به روغن موتور، گریس‌ها و سوخت‌ها منجر به بهبود خواص آن‌ها (مانند کاهش اصطکاک، افزایش پایداری حرارتی و کاهش آلایندگی) می‌شود. این محصولات با تقاضای قابل توجهی در بازار داخلی و حتی صادرات مواجه هستند، از این رو توسعه آن‌ها در سطح صنعتی رشد چشمگیری داشته است.
در سال‌های اخیر، همکاری‌های مؤثری بین دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و شرکت‌های بزرگ مانند ایران‌خودرو، سایپا، راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران و شرکت‌های هواپیمایی برای توسعه کاربردهای نانو در صنعت حمل‌ونقل شکل گرفته است. این همکاری‌ها به تجاری‌سازی محصولات نانویی در مقیاس صنعتی منجر شده‌اند.
تولید ۳۳۱ نوع تجهیزات صنعتی نانویی
در جایگاه سوم، حوزه تجهیزات قرار دارد که سهم قابل توجهی از محصولات نانو را به خود اختصاص داده است. فناوری نانو در ساخت تجهیزات پزشکی، آزمایشگاهی، صنعتی و ابزار دقیق به کار رفته است. پیشرفت‌های این حوزه نه تنها دقت و عملکرد تجهیزات را ارتقا داده، بلکه به توسعه صادرات نیز کمک کرده است.
تولید حسگرها، تجهیزات آنالیز نانویی، دستگاه‌های لایه‌نشانی، سیستم‌های فیلتراسیون پیشرفته، میکروسکوپ‌های خاص و غیره نیازمند بهره‌گیری از فناوری نانو هستند. بسیاری از این تجهیزات توسط شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی طراحی یا مونتاژ می‌شوند و سهم قابل توجهی از بازار محصولات نانو را در اختیار دارند.
کاربردهای تجهیزات نانویی تنها به صنایع سنگین محدود نمی‌شود؛ به عنوان مثال، در بخش پزشکی، تجهیزات ضدعفونی‌کننده با فناوری نانو، دستگاه‌های تصفیه هوا و آب و حتی ابزارهای پوشیدنی هوشمند با لایه‌های نانو تولید شده‌اند. این تنوع، افزایش تعداد محصولات این حوزه را به دنبال داشته است.
به دلیل محدودیت‌های وارداتی و هزینه بالای تهیه تجهیزات خارجی، نیاز مبرمی به تولید تجهیزات بومی وجود دارد. شرکت‌های ایرانی با استفاده از فناوری نانو توانسته‌اند کیفیت تجهیزات داخلی را به سطح استانداردهای جهانی نزدیک کنند که این امر موجب رشد سریع این دسته از محصولات شده است.
پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌های کشور در کنار بخش خصوصی، پروژه‌های متعددی در زمینه طراحی و ساخت تجهیزات نانویی به انجام رسانده‌اند. تولید بومی بسیاری از تجهیزات نانویی آزمایشگاهی و صنعتی، نتیجه همین سرمایه‌گذاری‌ها بوده است.
تولید ۱۹۴ محصول نانویی در حوزه عمران و ساختمان
حضور پررنگ فناوری نانو در حوزه عمران و ساختمان نشان‌دهنده نقش این فناوری در ارتقای کیفیت و دوام مصالح ساختمانی است. استفاده از نانومواد در تولید سیمان، بتن، شیشه، رنگ و عایق‌های حرارتی و صوتی، طول عمر مفید سازه‌ها را افزایش داده و مصرف انرژی را به طور قابل توجهی کاهش داده است.
با توجه به تنوع اقلیمی گسترده در ایران (شامل مناطق گرم و خشک، مرطوب، سردسیر و کوهستانی)، مصالح سنتی در برابر این شرایط از دوام چندانی برخوردار نیستند. نانومواد می‌توانند مقاومت بتن، سیمان، آسفالت و سایر مصالح را در برابر گرما، یخ‌زدگی، رطوبت و سایش به طور چشمگیری افزایش دهند. همچنین، بخش ساختمان یکی از بزرگترین مصرف‌کنندگان انرژی در ایران است. نانوپوشش‌ها، نانو عایق‌ها و شیشه‌های هوشمند نانویی به طور مؤثری در کاهش اتلاف حرارت و سرمایش در ساختمان‌ها نقش دارند. توسعه این محصولات نانویی همسو با سیاست‌های صرفه‌جویی انرژی، رشد قابل توجهی داشته است.
با توجه به زلزله‌خیز بودن بسیاری از مناطق ایران، نیاز به مصالح سبک، مستحکم و مقاوم بیش از پیش احساس می‌شود. فناوری نانو با توسعه بتن‌های پرمقاومت سبک و نانوآرماتورها به ارتقای ایمنی سازه‌ها کمک شایانی کرده است.
تولید ۱۰۷ محصول نانویی در حوزه دارو، بهداشت و سلامت
نقش فناوری نانو در صنعت سلامت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. محصولات این حوزه شامل داروهای هوشمند، پوشش‌های ضدعفونی، ابزارهای تشخیصی دقیق و سیستم‌های رهایش دارو می‌شود. رشد سریع این حوزه نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری گسترده در فناوری‌های نوین برای پاسخگویی به نیازهای رو به افزایش سلامت جامعه است. بازار نانوداروی ضدسرطان ایرانی در بازه زمانی ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۱ حدود ۵۳۰۰ میلیارد ریال بوده است که ۹ میلیون دلار آن مربوط به صادرات و ۳۷۰۰ میلیارد ریال مربوط به فروش در بازار داخل بوده است. در پایان سال ۱۴۰۲، حجم بازار حوزه سلامت و بهداشت ایران به ۱۱۰۰۰ میلیارد ریال رسیده است که ۴۰ درصد آن به بخش دارورسانی اختصاص دارد. به نظر می‌رسد استقبال از محصولات دارویی ایرانی مبتنی بر فناوری نانو رو به افزایش است.
از نظر تعداد شرکت‌های فعال در حوزه فناوری نانو، بیشترین تعداد شرکت‌ها مربوط به حوزه‌های عمران و ساختمان با ۸۲ شرکت، تجهیزات با ۷۲ شرکت، مواد شیمیایی با ۶۰ شرکت، دارو، بهداشت و سلامت با ۴۰ شرکت و حمل‌ونقل با ۳۸ شرکت است.
به نقل از ستاد نانو، اگرچه برخی حوزه‌ها در حال حاضر تعداد محصولات یا شرکت‌های کمتری دارند، اما از ظرفیت بالایی برای رشد برخوردارند. به عنوان مثال، حوزه آب و محیط‌زیست با تنها ۲۱ محصول و ۵ شرکت، از حوزه‌های بسیار تأثیرگذار است و با توجه به بحران‌های زیست‌محیطی پیش رو، محصولات این حوزه می‌توانند در آینده از اهمیت به مراتب بیشتری برخوردار شوند. همچنین، حوزه کشاورزی، دامپروری و صنایع غذایی با ۳۱ محصول و ۴ شرکت، پتانسیل بالایی برای بهره‌گیری از فناوری نانو در افزایش بهره‌وری، کنترل آفات و بهبود کیفیت محصولات غذایی دارد. علاوه بر این، حوزه نوشت‌افزار، ورزش و سرگرمی با ۲۲ محصول و ۷ شرکت، می‌تواند از فناوری نانو در تولید محصولات سبک‌تر، بادوام‌تر و نوآورانه‌تر استفاده کند.
اخبار دقیق و به روز در مجله خبری سرزمین