تهران – موضوع پسماند و زباله به یکی از چالش‌های اساسی در حوزه محیط زیست و سلامت در ایران تبدیل شده است. کلان‌شهرها و به ویژه استان‌های شمالی کشور، با توجه به افزایش جمعیت و تبدیل شدن به مقاصد گردشگری، طی دهه‌های گذشته با افزایش چشمگیر حجم تولید زباله مواجه بوده‌اند. این وضعیت نگران‌کننده، لزوم بررسی کارشناسانه و اتخاذ راهکارهای موثر را بیش از پیش آشکار می‌سازد.
چند میلیون تن زباله و شیرابه‌های حاصل از آن، نه تنها تهدیدی جدی برای بهداشت عمومی مردم محسوب می‌شوند، بلکه به طور مستقیم محیط زیست را نیز آلوده می‌کنند. دکتر فرشید رضایی، مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت، با تاکید بر اینکه پسماندها منشاء انواع آلودگی هستند، اظهار داشت که بر مبنای اصول بهداشتی و بهسازی زیست محیطی، می‌بایست این پسماندها در اسرع وقت دفع شوند؛ چرا که در غیر این صورت، منجر به انتشار و انتقال بیماری، ایجاد بوی نامطبوع و چشم‌اندازهای زشت می‌شوند. همچنین، نشت شیرابه زباله‌ها باعث آلودگی شدید خاک و منابع آبی شده و تهدیدی بلندمدت برای زیست‌بوم منطقه محسوب می‌شود. در مقابل، مدیریت کارآمد پسماندها، کاهش آلاینده‌ها و حرکت به سمت چشم‌انداز “پسماند صفر” می‌تواند از برنامه‌های محوری در شهرهای سالم باشد.
شهرهای سالم: نگاهی نو به مفهوم “سلامت” در عصر جدید
دکتر رضایی با اشاره به سابقه طولانی مشکلات بهداشتی در زندگی شهری، از دوران باستان تا کنون، توضیح داد که این چالش‌ها همواره منجر به ساخت شهرهای متمدن‌تر و پیشرفته‌تر شده است. وی افزود: “این روزها، فقط بیماری‌های میکروبی و انگلی چالش بهداشتی شهرها نیستند. از صد سال گذشته به این سو، بیماری‌های مزمن جدیدی گریبان شهرنشینان را بیشتر از روستاییان گرفته است که ناشی از زندگی بدون تحرک، کمبود فضای سبز، انزوای اجتماعی برخی اقشار، غذای ناسالم و سایر عوامل خطر مرتبط با زندگی مدرن است.”
رضایی در ادامه بر لزوم معنای دوباره از “سلامت” در عصر جدید تاکید کرد و گفت: “پیدایش شبکه‌های اجتماعی و هوش مصنوعی، چالش‌های نوینی را پیش‌روی بشر در دهه اخیر قرار داده است. فقر، بیکاری، حاشیه‌نشینی، و دسترسی دشوار و ناعادلانه به خدمات بهداشتی و اجتماعی شهری، از جمله تهدیدکننده‌ها و محدودکننده‌های سلامت شهرها در جهان هستند که نشان می‌دهد واژه سلامت را باید در عصر جدید دوباره معنا کرد. بهداشت و سلامت، پدیده‌ای است که با همدلی، هم‌اندیشی و همکاری مشترک صاحبان اندیشه، مردم و دولت‌ها خلق می‌شود و حقی همگانی است.”
توسعه شهرهای سالم: ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای آینده‌ای پایدار
مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت توضیح داد که شهرها به عنوان قلب تپنده تمدن مدرن، نقشی کلیدی در تعیین کیفیت زندگی میلیاردها انسان ایفا می‌کنند. “با این حال، رشد سریع شهرنشینی و چالش‌هایی مانند نابرابری در دسترسی به خدمات بهداشتی، آلودگی محیطی و کاهش سرمایه اجتماعی را به همراه آورده است. امروز، توسعه شهرهای سالم در ایران با مدل ایرانی-اسلامی، نه تنها یک انتخاب، بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای تضمین آینده‌ای پایدار، عادلانه و فرهنگ‌بنیان است.”
رضایی با اشاره به “عدالت در سلامت”، آن را به معنای دسترسی یکسان تمام شهروندان به امکاناتی مانند آب آشامیدنی سالم، فضای سبز، خدمات بهداشتی و محیط زیست ایمن دانست. وی افزود: “در بسیاری از شهرها، محلات محروم با کمبود پارک، آلودگی هوای شدید و دسترسی دشوار به مراکز درمانی مواجه هستند. برنامه‌ریزی شهری مبتنی بر عدالت، با اولویت‌دهی به این مناطق، شکاف‌های بهداشتی را کاهش می‌دهد.” او مثال‌هایی از اقدامات کلیدی برای تحقق این هدف برشمرد، از جمله توسعه پزشک خانواده محله‌محور در مناطق حاشیه‌نشین، ایجاد شبکه حمل‌ونقل عمومی مقرون به صرفه، و مشارکت دادن مردم و به ویژه زنان در سیاست‌گذاری‌های سلامت محله. توسعه کانون‌های فرهنگی اجتماعی سلامت محله، که اکنون به بیش از ۵۰۰ کانون رسیده‌اند، از اقدامات مشترکی است که با محوریت بهداشت در کشور آغاز شده و همکاری وزارت کشور، سایر ارگان‌ها، و حضور فعالانه داوطلبان سلامت مردمی به نتیجه‌بخش‌تر شدن این برنامه کمک کرده است.
مشارکت جامعه و افزایش سواد سلامت: پایه‌های شهر سالم
مدیر دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت بر اهمیت اعتمادسازی از طریق مشارکت جامعه تاکید کرد: “شهروندان زمانی به مدیریت شهری اعتماد می‌کنند که نقش فعالی در تصمیم‌گیری‌ها داشته باشند. پروژه‌هایی مانند طراحی پارک‌ها با نظر ساکنان محله یا برگزاری جلسات در کانون‌های فرهنگی اجتماعی محلات برای اولویت‌بندی نیازهای بهداشتی، نه تنها احساس تعلق را تقویت می‌کند، بلکه تضمین می‌کند که سیاست‌ها با واقعیت‌های محلی همخوانی دارند. این مشارکت، پایه‌های سرمایه اجتماعی را مستحکم می‌سازد و شهر را به مکانی امن‌تر و همبسته‌تر تبدیل می‌کند.” وی تجربه شهر “پاوه” در زمینه مشارکت مردمی را ارزشمند دانست و ابراز امیدواری کرد که این شهر به زودی به سومین شهر سالم کشور تبدیل شود.
رضایی با بیان اینکه شهرهای سالم سبب افزایش سواد سلامت می‌شوند، گفت: “شهرهای سالم با ایجاد محیطی که انتخاب‌های سالم را تسهیل می‌کند و زمینه افزایش سواد سلامت فراهم‌تر است، در نهایت از بار بیماری‌ها و حوادث می‌کاهند. ارتقاء سلامت با تکیه بر قانون‌گذاری سلامت‌زا و مسئولانه، مشارکت اجتماعی همگانی، سواد سلامت و توسعه محیط‌های حامی سلامت، مقدم بر برنامه‌های پیشگیری و درمان است. توسعه محیط‌های حامی سلامت مانند ایجاد مسیرهای پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری در شهر و برنامه‌های فرهنگ سلامت مانند محدودیت تبلیغات مواد غذایی ناسالم نزدیک مدارس، نمونه‌هایی از رویکرد ارتقای سلامت هستند.”
چشم‌انداز “پسماند صفر” و نجات زیست‌بوم شهری
دکتر رضایی مقوله “مدیریت پسماند” را از جمله مولفه‌های اثرگذار در نجات زیست‌بوم شهری دانست و درباره رویکرد “پسماند صفر” توضیح داد: “مدیریت کارآمد پسماندها، کاهش آلاینده‌ها و حرکت به سمت چشم‌انداز ‘پسماند صفر’ می‌تواند از برنامه‌های مهم در شهرهای سالم باشد. سیستم‌های بازیافت پیشرفته، تدوین برنامه‌های محلی ممنوعیت استفاده از پلاستیک‌های یکبارمصرف و توسعه انرژی‌های پاک، نه تنها از تخریب محیط‌زیست جلوگیری می‌کنند، بلکه هزینه‌های بلندمدت بهداشتی را نیز کاهش می‌دهند. امروزه، میکروپلاستیک‌ها تهدیدی جدی برای سلامت فرض می‌شوند و توجه داده‌مندان سلامت را به خود جلب کرده‌اند.”
وی در ادامه به نمونه‌های موفق جهانی اشاره کرد و گفت: “چندین شهر سالم در دنیا داریم که در پی سیاست پسماند صفر، فرهنگ‌سازی کرده‌اند و ‘تفکیک پسماند در مبدأ’ را بر پایه استارت‌آپ‌ها، برنامه‌های خلاقانه و مشارکت مردمی انجام می‌دهند. نکته جالب این است که برخی از این شهرها سیستم جمع‌آوری دولتی ندارند و پسماندهای تفکیک‌شده را با مشارکت مردمی به مکان‌های خاص تحویل می‌دهند و در عوض آن کالایی بازیافتی و به درد بخور دریافت می‌کنند.” این رویکرد، نه تنها به کاهش تولید زباله و افزایش بازیافت کمک می‌کند، بلکه به اقتصاد محلی نیز رونق می‌بخشد و مشارکت شهروندان را تقویت می‌کند.
رضایی در پایان اظهار داشت: “توسعه شهرهای سالم نیازمند همکاری بین بخش‌های دولتی، خصوصی و جامعه مدنی است. هر قدم در این مسیر، نه تنها کیفیت زندگی نسل حاضر را ارتقا می‌دهد، بلکه میراثی ارزشمند برای آیندگان به ارمغان می‌آورد. زمان آن است که شهرها از قالب فیزیکی خود فراتر روند و به بستری برای تحقق سلامت، برابری و اعتماد تبدیل شوند. معتقدیم که ‘شهر سالم، آینده‌ای است که امروز می‌سازیم.'” این دیدگاه جامع، به ضرورت نگاهی کل‌نگرانه و همه‌جانبه به توسعه شهری اشاره دارد، که در آن سلامت انسان و محیط زیست در کانون توجه قرار می‌گیرد.